Basic Structure Of Constitution

કેશવાનંદ ભારતી કેસ અને 'મૂળભૂત માળખું'

• કેરળના એડનીર મઠના પ્રમુખ સ્વામી કેશવાનંદ ભારતીનું 79 વર્ષની વયે કેરળના કાસરગોડ સ્થિત આશ્રમમાં નિધન થયું છે. ઉલ્લેખનીય છે કે સ્વામી કેશવાનંદ ભારતીએ કરેલી અરજીમાં સુપ્રીમ કોર્ટે 24 એપ્રિલ, 1973 ના રોજ બંધારણના મૂળભૂત માળખાનો  ઐતિહાસિક સિદ્ધાંત આપ્યો હતો.

મુખ્ય મુદ્દા-

• કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્ય (1973) ના નિર્ણયને સુપ્રીમ કોર્ટનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ નિર્ણય માનવામાં આવે છે, કારણ કે તેના માધ્યમથી ભારતીય બંધારણના 'મૂળભૂત માળખું' નિર્ધારિત કરવામા આવ્યુ જેમા સંસદ કોઈ પણ સુધારો કરી શકતી નથી.

કેશવાનંદ ભારતી

• સ્વામી કેશવાનંદ ભારતી 1961 થી કેરળના કાસારગોડ જિલ્લામાં સ્થિત એડ્નીર મઠના પ્રમુખ તરીકે કાર્યરત હતા. કેરવાનંદ ભારતીને આજે કેરળ ભૂમિ સુધારણા કાયદાને પડકારવા અને સુપ્રીમ કોર્ટના મહત્વપૂર્ણ સિદ્ધાંતો પૈકીના 'મૂળભૂત માળખા' ના સિદ્ધાંત માટે યાદ કરવામાં આવે છે અને તે ભવિષ્યમાં પણ કરવામાં આવશે.
• સુપ્રીમ કોર્ટે આ કેસની સુનાવણી માટે 13 ન્યાયાધીશોની બેંચની રચના કરી હતી, જે અત્યાર સુધીની સૌથી મોટી બેંચ હતી. આ કેસમાં સુનાવણી છ મહિના સુધીના કુલ 68 કાર્યકારી દિવસોમાં પૂર્ણ થઈ હતી.

કેશવાનંદ ભારતી કેસ- પૃષ્ઠભૂમિ

• કોઈ દેશનું બંધારણ એ તે દેશનો મૂળભૂત કાયદો છે, આ દસ્તાવેજના આધારે, દેશમાં બીજા બધા કાયદા બનાવવામાં આવે છે અને લાગુ કરવામાં આવે છે.
• ઘણા દેશોના બંધારણમાં, તેના કેટલાક ચોક્કસ ભાગોને સુધારાની જોગવાઈઓથી સુરક્ષિત કરવામાં આવ્યા છે, બંધારણના અન્ય ભાગોની તુલનામાં આ ચોક્કસ ભાગોને વિશેષ દરજ્જો આપવામાં આવ્યો છે.
• ભારતીય બંધારણના અમલ સાથે બંધારણની કેટલીક જોગવાઈઓમાં સુધારો કરવાની સંસદની શક્તિ અંગે ચર્ચા શરૂ થઈ.
• સ્વતંત્રતાના શરૂઆતના વર્ષોમાં સુપ્રીમ કોર્ટે 'શંકરી પ્રસાદ વિ. ભારત સરકારના કેસ' (1951) અને 'સજ્જન સિંહ વિ. રાજસ્થાન સરકાર કેસ' (1965) માં નિર્ણય આપ્યો કે સંસદને બંધારણમાં સુધારો કરવાની સંપૂર્ણ સત્તા છે.
• પછીના વર્ષોમાં  જ્યારે સત્તાધારી સરકારે તેના રાજકીય હિતોને સેવવા માટે બંધારણમાં સુધારો કરવાનું ચાલુ રાખ્યું ત્યારે સુપ્રિમ કોર્ટે ગોલાકાનાથ વિ. પંજાબ સરકાર કેસ (1967) માં તેના અગાઉના નિર્ણયો બદલ્યા અને નિર્ણય આપ્યો કે સંસદ પાસે મૂળભૂત અધિકારોમાં ફેરફાર કરવાની સત્તા નથી.
• 1970 ના દાયકાની શરૂઆતમાં, તત્કાલીન સરકારે ‘આર.સી. કુપર વિ. યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયા (1970) ,  માધવરાવ સિંધિયા વિ. યુનિયન ઓફ ઇન્ડિયા (1970) અને પુર્વ ઉલ્લેખિત ગોલાનાથ વિ. પંજાબ સરકાર કેસમા સુપ્રીમ કોર્ટે આપેલા ચૂકાદાઓને બદલવાના ઉદ્દેશયથી મહત્વપુર્ણ બંધારણિય સુધારા ( 24મો, 25 મો, 26 મો અને 29મો) કરવામા આવ્યા.
• કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્ય કેસમાં આ તમામ સુધારાઓ અને સુપ્રીમ કોર્ટના ગોલાકાનાથ વિ પંજાબ સરકારના કેસના નિર્ણયને પડકારવામાં આવ્યો હતો. ખરી રીતે એડ્નીર મઠના પ્રમુખસ્વામી કેશવાનંદ ભારતીએ કરેલી અરજી દ્વારા કેરળ સરકારના બે રાજ્ય ભૂમિ સુધારણા કાયદાઓથી રાહતની માંગ કરવામાં આવી હતી.
• હકીકતમાં 1970 ના દાયકામાં કેરળની તત્કાલીન સરકારે નાગરિકોમાં સમાનતા સ્થાપિત કરવા માટે જમીન સુધારણા કાયદા લાવવામા અવ્યા આવ્યા હતા, આ કાયદા હેઠળ રાજ્ય સરકારે મિંદરો અને મઠોની નજીકની જમીનનું અધિગ્રહણ કરવામાં આવ્યુ હતુ. આ નિર્ણય હેઠળ, એડનીર મઠની જમીનનુ પણ ભુમિ અધિગ્રહણ કરવામા આવ્યુ. રાજ્ય સરકારના આ જ નિર્ણયને કેશવાનંદ ભારતી વિરુદ્ધ કેરળ રાજ્યમાં પડકારવામાં આવ્યો હતો.

 

સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણય અને બંધારણનુ 'મૂળભૂત માળખું'

• ગોલાકનાથ વિ પંજાબ સરકાર કેસમા 11 જજોની બેંચે નિર્ણય આપ્યો હોવાથી સુપ્રીમ કોર્ટે કેશવાનંદ ભારતી કેસની સુનાવણી માટે 13 જજની બેંચની રચના કરી.
• આ કેસમાં સુપ્રીમ કોર્ટની 13 સભ્યોની બેંચના સભ્યો વચ્ચે ભારે વૈચારિક મતભેદો જોવા મળ્યા હતા અને બેંચે 7-6 થી નિર્ણય કર્યો હતો કે સંસદને બંધારણના મૂળભૂત માળખામાં ફેરફાર કરવાથી અટકાવવું જોઈએ.
• ખંડપીઠે સ્પષ્ટ કર્યું કે બંધારણના કેટલાક ભાગો એટલા સ્વાભાવિક અને મહત્વપૂર્ણ છે કે સંસદ દ્વારા તેમાં સુધારો કરી શકાય નહીં.
• સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે અનુચ્છેદ-368 હેઠળ સંસદને બંધારણમાં સુધારો કરવાની સત્તા છે પણ આના હેઠળ બંધારણનો મૂળભૂત માળખું બદલી શકાતુ નથી.

'મૂળભૂત માળખા' નું સિદ્ધાંત

• 'મૂળભૂત માળખા' ના સિદ્ધાંતની ઉત્પત્તિ ખરેખર જર્મનીના બંધારણમાં જોવા મળે છે, જેને નાઝી શાસન પછી કેટલાક પાયાના કાયદાઓને સુરક્ષિત રાખવા માટે સંશોધિત કરવામાં આવી હતી.
• જર્મનીમાં નાઝી પૂર્વેના શાસનકાળમાં સંસદને બંધારણમાં બે તૃતીયાંશ બહુમતી સાથે સુધારો કરવાની સત્તા આપવામાં આવી હતી, અને આ જોગવાઈઓનો ઉપયોગ હિટલર દ્વારા ઘણા મહત્વપૂર્ણ ફેરફારો કરવા માટે કરવામાં આવ્યો હતો.
• આ અનુભવોથી શીખીને જર્મનીના નવા બંધારણમાં તેના કેટલાક ભાગોમાં સુધારો કરવાની સંસદની સત્તાઓ પર પૂરતી મર્યાદા લાદી દીધી હતી.
• ભારતમાં મૂળભૂત માળખાના સિદ્ધાંતના માધ્યમથી સંસદ દ્વારા પસાર કરાયેલા તમામ કાયદાઓની ન્યાયિક સમીક્ષા માટેનો આધાર રજૂ કરવામાં આવ્યો છે.
• જો કે મૂળભૂત માળખું શું છે તે સતત ચર્ચાનો વિષય રહ્યો છે. જોકે સુપ્રીમ કોર્ટે 'મૂળભૂત માળખા' ની વ્યાખ્યા આપી નથી, તેમ છતાં બંધારણની કેટલીક સુવિધાઓને 'મૂળભૂત માળખા' તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવી છે. જેમાં ધર્મનિરપેક્ષતા, લોકશાહી, મૂળભૂત અધિકાર, ન્યાયિક સમીક્ષા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ત્યારથી આ સૂચિમાં સતત વધારો કરવામાં આવી રહ્યો છે.

નિષ્કર્ષ

• જોકે કેશવાનંદ ભારતી વિ કેરળ રાજ્ય કેસમા એડનીર મઠના  પ્રમુખ સ્વામી કેસાવાનંદ ભારતીને કેરળ સરકારના કાયદાથી રાહત મળી ન હતી, આ મામલે ભારતીય લોકશાહી જીતી ગઈ.
• આ સિદ્ધાંતના ટીકાકારો તેને લોકશાહી વિરુદ્ધનું સિદ્ધાંત માને છે, કારણ કે તે ન્યાયાધીશોને લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલા પ્રતિનિધિઓ દ્વારા બનાવેલા કાયદાને રદ કરવાની સત્તા આપે છે.
• જ્યારે  તેના સમર્થકોનો અભિપ્રાય છે કે આ સિદ્ધાંત બહુસંખ્યાવાદ અને સર્વાધિકારવાદ સામે રક્ષણ ઉપકરણ તરીકે કામ કરે છે.

 

દરેક વિષયની જક્વિ રમવા- click Here 

Daily Current Affairs, Today Current Affairs, ICE Current Affairs, Current Affairs in Gujarati app, Liberty Current Affairs in Gujarati pdf 2020, Current Affairs  in Gujarati PDF free download,  Current Affairs in Gujarati 2020 PDF, daily gujarati current affair, immysacademy,  immy's academy,  Immys Academy Current Affair, ગુજરાતી કરંટ અફેર, ગુજરાતી સામાન્ય , ગુજરાતી કરંટ અફેર ક્વીજ,gpsc material, gpsc, current affair, all gpsc, ગુજરાત જાહેર સેવા આયોગ